«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КЕЙБІР ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРІНЕ БӘСЕКЕЛЕСТІКТІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША ӨЗГЕРІСТЕР МЕН ТОЛЫҚТЫРУЛАР ЕНГІЗУ ТУРАЛЫ» 2022 ЖЫЛҒЫ 3 ҚАҢТАРДАҒЫ № 101-VII ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢЫНА ШОЛУ

Құрметті достар,

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бәсекелестікті дамыту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2022 жылғы 3 қаңтардағы № 101 – VII Заңымен (бұдан әрі – «Заң») Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне (бұдан әрі -«ҚР КК») енгізілген бәсекелестікті қорғау мәселелері бойынша кейбір өзгерістер туралы хабарлауға асығамыз.   

Заңның әртүрлі нормалары алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік 60 күн өткен соң (05.01.2022 ж. «Казахстанская Правда» республикалық газетінде жарияланған), 2022 жылғы 1 мамырдан бастап немесе 2022 жылғы 1 шілдеден бастап қолданысқа енгізілетін болады.

Арнайы құқық субъектісі

Заңда жаңа «арнайы құқық» институты көзделген - бұл бәсекелестік нарықта қандай да бір тауарды өндіруге, өткізуге және (немесе) сатып алуға заңмен бекітілетін нарық субъектісінің айрықша немесе басым құқығы.  
Негізінде, Заң бұрын тек мемлекеттік монополия субъектілеріне қолданылатын арнайы құқық субъектілеріне арналған тыйым салуларды қамтиды:  

1) технологиялық жағынан тауарлар өндірумен байланысты қызметті қоспағанда, мемлекеттік монополия, арнайы құқық саласына жатпайтын тауарлар өндіру;  

2) акцияларды (жарғылық капиталдағы қатысу үлестерін) иелену, сондай-ақ басқа заңды тұлғалардың қызметіне өзге де жолмен қатысу;   

3) мемлекеттік монополиямен, арнайы құқықпен байланысты құқықтарды басқаға беру;   

4) өндірілетін немесе өткізілетін тауарлардың, мемлекеттік басқарудың тиісті саласына (аясына) басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган белгілеген бағалардан ерекшеленетін бағаларын монополияға қарсы орган айқындайтын тәртіппен белгілеу. 

Арнайы құқық субъектісінің айқындау тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеуі тиіс.

Арнайы құқық енгізілген кезде мынадай шарттар сақталады: 

1) нарық субъектілері осы шешім туралы ол қолданысқа енгізілгенге дейін кемінде алты ай бұрын хабардар етілуі тиіс;   

2) мемлекеттік монополия, арнайы құқық қолданысқа енгізілгеннен кейін алты ай мерзім ішінде осы тауарды өндірумен, сатумен айналысқан немесе осы тауарды пайдаланған нарық субъектілері, орындалу мерзімі жоғарыда көрсетілген мерзімнен асатын мәмілелер жасауды қоспағанда, осы тауарды өткізуді жүзеге асыруға құқылы;

3) нарық субъектілеріне мемлекеттік монополияны, арнайы құқықты енгізу нәтижесінде келтірілген залал Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес бюджет қаражаты есебінен өтеледі.  

Тергеп-тексеру рәсімі бойынша өзгерістер

Тұлғалардың монополияға қарсы органнан сұрау салу бойынша ақпарат беру мерзімін ұзартуды сұрау мүмкіндігі белгіленді (бұл тергеп-тексеру шеңберінде емес сұрау салуларға да қатысты). Мерзімді ұзарту немесе ұзартудан бас тарту туралы шешім дәлелді өтінішті алған сәттен бастап 2 жұмыс күні ішінде қабылданады.  

Енді тергеп-тергеуді бастау үшін монополияға қарсы органның Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзу белгілерін көрсете отырып, мемлекеттік органдардан материалдар алуы жеткілікті. Бұрын ҚР КК дәл бұзушылыққа нұсқайтын материалдарды талап еткен. 

Заң белгілі бір жағдайларда тергеп-тексеруді қайта бастау мерзімдерін егжей-тегжейлі сипаттады. Бұдан басқа, ол монополияға қарсы органның тергеп-тексеру объектісіне Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасының бұзушылықтарына сараптама тағайындау, тергеп-тексеруді тоқтата тұру, қайта бастау туралы ұйғарымның көшірмелерін беру жөніндегі тікелей міндетін атап көрсетті.

Бұдан басқа, Заң келісу комиссиясы бөлігінде бұрын болмаған мерзімдерді, атап айтқанда, келісу комиссиясының қарауына Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтарды тергеп-тексеру нәтижелері жөніндегі қорытындының жобасын шығару, лауазымды тұлғаға келісу комиссиясының ескертпелері мен ұсынымдарын жіберу, лауазымды тұлға келісу комиссиясының ескертулерімен және ұсынымдарымен келіспеген кезде оның уәжді қорытындысын қалыптастыру, сондай-ақ оны келісу комиссиясы қарайтын мерзімдерді атап көрсетті.

Бір қызығы, тергеу объектісінің өтініші немесе лауазымды тұлғаның (лауазымды тұлғалардың) уәжді қорытындысы келіп түскен сәттен бастап келісу комиссиясы ескертулер мен ұсынымдар шығарғанға дейін тергеп-тексеруді тоқтата тұру туралы норма ҚР КК-нен алынып тасталды. Монополияға қарсы орган келісім комиссияларының жүргізілуіне байланысты тергеуді тоқтата тұру практикасын жалғастыра ма, жоқ па, соны қарау қызықты болады. Осы практиканың күшін жою монополияға қарсы органның лауазымды тұлғасының келісу комиссиясының ескертулері мен ұсынымдарын алғаннан кейін тергеп-тексеруді аяқтауға үлгермеуі мүмкін екендігіне назар аударамыз.

Енді тергеп-тексеру объектісі келісім комиссиясының құрамына тәуелсіз сарапшыны тағайындау құқығын жоғалтатынын айта кеткен жөн. Осыған байланысты келісім комиссиясын өткізу бос формальдылыққа айналу қаупі бар, онда оның мүшелері тексерушілердің барлық уәждерімен келісетін болады. 

Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын әртүрлі бұзушылықтар бөлігіндегі өзгерістер

Енді әлеуетті бәсекелестер арасындағы бәсекелестікке қарсы келісімдер немесе келісілген іс-әрекеттер де деңгейлес келісімдер болып табылады. Негізінен бұл өзгеріс монополияға қарсы органның картельдерді дәлелдеу рәсімін жеңілдету ниетімен туындады (ҚР КК 169-бабының 1-тармағында көрсетілген деңгейлес келісімдер). Сонымен, картельдерді дәлелдеу белгілі бір тендердің жеңімпаздарына бәсекелес емес тұлғалар қатысқан жағдайда қиынырақ болды.

Заң шығарушы «жосықсыз бәсекелестік» анықтамасына түзетулер енгізді. Егер бұрын ол 14 нысаннан тұратын жабық тізіммен шектелген болса, енді қарастырылған тізім түпкілікті болып табылмайды. Ендігі жерде кәсіпкерлік қызметте артықшылықтар алуға бағытталған, Қазақстан Республикасының заңнамасына, іскерлік айналым дағдыларына, адалдық, парасаттылық және әділдік талаптарына қайшы келетін және нарықтың басқа субъектілеріне - бәсекелестерге залал келтірген немесе келтіруі мүмкін не олардың іскерлік беделіне нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін нарық субъектісінің (тұлғалар тобының) немесе бірнеше нарық субъектілерінің (тұлғалар тобының) кез келген әрекеттері жосықсыз бәсекелестік болып табылады.

Сонымен бірге, анықтамаға қазір тұтынушылар кірмейді (оларды жаңылыстыру және т.б.). Бұл зардап шеккен кәсіпкерлердің оларға залал келтіру фактісін немесе тәуекелін / олардың іскерлік беделіне зиян келтіру фактісін немесе тәуекелін дәлелдеу қажеттілігімен бірге, жосықсыз бәсекелестік жағдайларын анықтау бойынша монополияға қарсы органның белсенділігін айтарлықтай төмендетуге әкеледі деп ойлаймыз.

Заңда көзделген жосықсыз бәсекелестік анықтамасының Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде және Өнеркәсіптік меншікті қорғау жөніндегі Париж конвенциясында көзделген анықтамаларға әлі де сәйкес келмейтініне назар аударамыз.

Бұдан басқа, жосықсыз бәсекелестіктің жаңа нысаны қосылды – тауар сатушысын (өнім берушіні) ауыстыруға кедергілер жасау, яғни шартты бұзу кезінде тұтынушыға шарт жасасу кезінде бұрын көзделмеген немесе талаптардан асып түсетін талаптар қою, сондай-ақ тауар сатушысын (өнім берушіні) еркін ауыстыруды қамтамасыз ету үшін қажетті ақпаратты жария қолжетімділікке орналастырмау.

Негізгі қуат

Заңмен «негізгі қуат» түсінігі енгізіледі – қолжетімділіксіз басқа да нарық субъектілері тиісті немесе сабақтас тауар нарығында тауарды өндіруді және (немесе) өткізуді жүзеге асыра алмайтын үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектісінің тауары, инфрақұрылым объектісі (бұдан әрі – негізгі қуатты иеленуші).  негізгі қуат болып табылады, оларға.  Тауарды / инфрақұрылым объектісін тану үшін келесі шарттардың жиынтығы қажет:

1) технологиялық ерекшеліктерге байланысты тауарды, инфрақұрылым объектісін қайталау мүмкін болмаса немесе экономикалық тұрғыдан орынсыз болуы;

2) негізгі қуатты иеленуші тиісті тауарды, инфрақұрылым объектісін иеленуге, пайдалануға және оған билік етуге құқылы болуы;

3) негізгі қуатты иеленушіде тиісті тауарға, инфрақұрылым объектісіне қолжетімділікті беру мүмкіндігінің болуы;

4) негізгі қуатты иеленушінің тиісті тауарға, инфрақұрылым объектісіне қол жеткізуден негізсіз бас тартуы бәсекелестікке теріс әсер ететін болса;

5) негізгі қуатты иеленушінің тиісті тауар көлеміне, инфрақұрылым объектісіне қолжетімділік биржалық сауда-саттық арқылы берілуі.

Сәйкесінше, тиісті негізгі қуатқа қол жеткізудің өзге тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасымен регламенттелген жағдайды қоспағанда, негізгі қуатты иеленушілер монополияға қарсы орган бекітетін негізгі қуатқа тең қол жеткізу қағидаларына сәйкес басқа да нарық субъектілеріне негізгі қуатқа тең қолжетімділік беруге міндетті.

Егер негізгі қуат:

• шикізат тауары болып табылған жағдайда, тиісті негізгі қуатты иеленушілер оған көрсетілген шикізатты пайдаланатын тауар өндірушілерге ғана тең қолжетімділік беруге міндетті.  
• бағдарламалық өнім болып табылған жағдайда, оған қолжетімділік Қазақстан Республикасының зияткерлік меншік саласындағы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. 

Өз кезегінде, негізгі қуатқа тең қолжетімділік үстем немесе монополиялық жағдайды асыра пайдалану нысандарының тізбесіне енгізілді (ҚР КК 174-бабы). 

Сенім білдірілген тұлға

Заңмен сондай-ақ «сенім білдірілген адам» деген жаңа термин енгізіледі. Бұл экономикалық шоғырланудың нысанасы болып табылатын мәселелер бойынша арнайы ғылыми немесе практикалық білімі бар адам.  

Бұл тұлғаны нарық субъектісі үлгілік шарт бойынша монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы шешімінде көзделген талаптар мен міндеттемелердің орындалуына сараптамалық бағалау жүргізу үшін тартады. 

Тиісінше, сенім білдірілген адам нарық субъектісінің экономикалық, мінез-құлық, ұйымдастырушылық, құрылымдық және өзге де талаптар мен міндеттемелерді орындауына сараптамалық баға береді, ал нарық субъектісінің монополияға қарсы органның экономикалық шоғырлануға келісім беру туралы шешімінде көзделген талаптар мен міндеттемелерді орындауы туралы сараптамалық қорытынды монополияға қарсы органға жіберіледі.

Көрінеу жалған сараптамалық қорытынды бергені үшін сенім білдірілген адам Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауапкершілік көтереді.

Сенім білдірілген адамдар тізілімін монополияға қарсы орган жүргізетін болады. 

Монополияға қарсы комплаенс бөлігіндегі өзгерістер

Заң сондай-ақ монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісі монополияға қарсы органның әдістемелік ұсынымдарына сәйкес әзірленуі тиіс екендігін қарастырады. 

Заң тиімді жұмыс істейтін нарық субъектісінде монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісінің болуы Қазақстан Республикасының бәсекелестікті қорғау саласындағы заңнамасын бұзушылықтар туралы істерді қарау кезінде ескерілетінін көздейді.  Сонымен, әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамада мұндай жағдайлар үшін қандай да бір «жеңілдіктер» болады деп болжалды (әкімшілік жауапкершілікті азайту немесе босату түрінде). Сонымен қатар, осы уақытқа дейін «Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V Кодексіне (бұдан әрі – «ӘҚБтК») мұндай өзгерістер енгізілмеген.

Сонымен бірге, монополияға қарсы комплаенстің ішкі актісінің болуы әкімшілік айыппұл мөлшерін айыппұлдың жалпы сомасынан 30% - ға дейін қысқарту туралы өтініш беру құқығын береді деп ойлаймыз (ӘҚБтК-нің 819-бабының екінші бөлігі және 829-11-бабының екінші бөлігі).